Chrząszcze kolorado jako broń biologiczna, trujące „chemtrails” z samolotów, niemiecki promień, który zestrzelił samolot Dariusa i Girena – to tylko kilka teorii spiskowych, w które ludzie wierzyli (i nadal wierzą). Eksperci ostrzegają, że choć niektóre teorie spiskowe zaczynają się od żartów, inne mogą mieć katastrofalne skutki. Zwłaszcza, że ​​teorie spiskowe kwitną w czasach wojny, kryzysu i innych niepokojów, takich jak ten, w którym obecnie żyjemy.

Organizatorzy wystawy „Wierzcie lub nie: Teorie spiskowe” zapraszają do zapoznania się z tym, jak na przestrzeni wieków ewoluowały różne teorie spiskowe i jaki wpływ miały one na ludzkość. Wystawa zostanie otwarta 20 września. 18.00 w Domu Historii w Wilnie.

Jak mówi dyrektor generalny Litewskiego Muzeum Narodowego (dalej – LNM), dr. Rūty Kačkutė potrzeba zorganizowania takiej wystawy na Litwie pojawiła się już kilka lat temu. Po raz pierwszy wystawę zaprojektowało i przygotowało Muzeum Kultury Klasztornej LWL Fundacji Klasztornej Dalheim w Lichtenau. Później wystawa ta trafiła do Luksemburga, gdzie została nieco zmodyfikowana i zaadaptowana, gdyż w tym czasie na całym świecie szalał już śmiercionośny koronawirus.

Tę wystawę widziała R. Kačkutė w Luksemburgu. Wtedy zrodził się pomysł zabrania go na Litwę.

„Jednak ta wystawa różni się całkowicie od wystawy w Niemczech czy Luksemburgu. Wykorzystaliśmy podstawy tych globalnych teorii spiskowych i dodaliśmy je do kontekstu litewskiego. Na przykład, jeśli mówimy o polowaniach na czarownice i teoriach spisku na czarownice, to wystawę uzupełnia mało znany litewskiemu społeczeństwu kontekst litewski – postępowanie sądowe” – wyjaśnia R. Kačkutė.

„Ta wystawa prezentuje także zupełnie odrębną litewska teorię spiskową – wersje dotyczące śmierci Dariusza i Girėnasa. Tym samym globalne teorie spiskowe są dziełem twórców zagranicznych, a część litewska jest efektem długiej pracy naukowej naszych kuratorów wystawy, ” ona dodaje.

Prawdą jest, że nie wszystkie eksponaty na wystawie mają litewski odpowiednik. Jednym z przykładów są teorie spiskowe dotyczące ataku terrorystycznego z 11 września 2001 r. w Nowym Jorku.

„11 września i inne aktualne teorie mają charakter globalny. Litwa tak naprawdę nie wyróżnia się na tle ogólnych kontekstów. W przypadku 11 września nie pokazujemy litewskich obiektów, ale prawdopodobnie wielu z nas pamięta, co robiliśmy tego dnia i mają na ten temat własne zdanie” – wyjaśnia kuratorka wystawy, historyczka dr Ina Emužienė.

Niektóre teorie spiskowe „żyją” od wieków

Jednak wiele teorii spiskowych odbiło się echem na Litwie już w średniowieczu. Wcześniej były one rejestrowane w księgach i źródłach pisanych. Według I. Ėmužienė, choć informacyjnie przemieszczali się wolniej, to i tak dotarli na Litwę.

Być może najbardziej uderzającym przykładem są teorie spiskowe na temat Żydów. Nie miały one jedynie charakteru globalnego: antyżydowskie teorie spiskowe mają długą historię, a świat nadal wierzy w rzekomą supremację narodu żydowskiego.

„[Tai] zaczęło się od czasów starożytnych, czyli oskarżenia Żydów, że zabijali chrześcijańskie dzieci dla krwi. Kiedy przygotowywaliśmy wystawę i rozmawialiśmy z naszymi kolegami, ludzie w naszym wieku opowiadali, że ich babcie mówiły im, że to prawda, że ​​nadal wierzą w tę teorię spiskową. Bały się jej nawet dzieci” – wyjaśnia I. Ėmužeinė.

Antyżydowskie teorie spiskowe notowane są od XV i XVI wieku. Nieco później ukazały się Protokoły mędrców Syjonu, książka spiskowa, która doprowadziła do nazizmu. Pisma te były wykorzystywane przez nazistów do celów propagandowych, szerzenia narracji antysemickich. Rezultatem jest Holokaust.

„Dlatego mówimy o Holokauście jako o zjawisku wynikającym z teorii spiskowych” – dodaje kurator wystawy.

Litewska teoria spiskowa dotyczy bohaterów międzywojennych

Litwa ma także swoją teorię spiskową. Są to wersje dotyczące śmierci pilotów Steponasa Dariusa i Stasiosa Girėnasa.

„Śmierć samych Dariusza i Girėnosa od początku była otoczona teoriami spiskowymi. Kiedy w chwili odzyskania przez Litwę niepodległości sprowadzono i zbadano ich szczątki, ogłoszono, że zginęli w wyniku wypadku” – wspomina I. Ėmužienė prawdziwej wersji wydarzeń.

Jednak odkąd rozeszła się wieść o śmierci pilotów, zaczęły krążyć różne legendy o tragedii. Niektórzy ówcześni obywatele Litwy twierdzą, że samolot Dariusa i Girėnasa został zestrzelony przez tajemniczy promień żądnych zysku Niemców.

Po rozpoczęciu II wojny światowej szczątki Dariusza i Girėnosa zostały ukryte. Według źródeł pisanych odnaleziono je w 1958 roku.

Następnie w celach propagandowych Sowieci zaczęli tworzyć teorie spiskowe dotyczące śmierci dwóch Litwinów. Co ciekawe, przedstawili tragedię z dwóch perspektyw. Choć antyniemiecki Sowieci ogłosili, że samolot „Lituanica” został zestrzelony przez Niemców, to i oni nie przepuścili okazji, by zdyskredytować międzywojenną Litwę, twierdząc, że państwo nie pomogło swoim bohaterom i dlatego oni zginęli.

Na wystawie historię śmierci pilotów ilustrują dwie trumny.

Jak rozpoznać teorie spiskowe?

Większość teorii spiskowych krąży obecnie w Internecie i książkach. Chociaż niektóre książki wydają się być oparte na faktach, kiedy zaczynasz je sprawdzać, okazuje się, że nie są wiarygodne.

Jednak największe niebezpieczeństwo czyhają na nowe media: strony internetowe, portale społecznościowe.

„Teorie spiskowe, fałszywe wiadomości i propaganda funkcjonują obecnie bardzo równolegle i często splatają się w jedną całość, która zakłóca i dzieli społeczeństwo. Teorie spiskowe są wykorzystywane jako narzędzie propagandy w celu wywołania niepokojów w różnych społeczeństwach i grupach” – wyjaśnia I. Ėmužienė.

A jednak, jak rozpoznać teorie spiskowe?

Według I. Ęumužienė jednym z głównych przejawów jest wiara w istnienie siły wyższej, która pragnie przejąć władzę nad światem lub szukać osobistych korzyści, co wyjaśnia, dlaczego cierpią ogromne masy ludzi.

Kolejną ważną cechą jest przeplatanie się faktów prawdziwych i fałszywych. „To chyba najlepiej ilustruje teoria spiskowa: niektóre fakty są prawdziwe, inne to interpretacje, a to prowadzi do całkowicie fałszywego stwierdzenia” – wyjaśnia R. Kačkutė.

Innymi słowy, teorie spiskowe próbują znaleźć proste wyjaśnienia złożonych procesów, takich jak pandemia, wojna lub inne wydarzenia, które zasadniczo zmieniają nasze życie.

Niestety na teorie spiskowe nie ma lekarstwa. Naukowcy z Politechniki w Kownie odkryli, że wiara w teorie spiskowe jest podobna do wiary w Boga: nie zależy od wykształcenia ani innych kryteriów. Wszystkie grupy społeczne są jednakowo podatne.

Dlatego zdaniem organizatorów wystawy dyskusja z wyznawcami teorii spiskowych jest utrudniona.

„Ale to nie znaczy, że nie powinniśmy o nich rozmawiać. Mówimy o tym, jak konstruuje się teorie spiskowe, aby ludzie zrozumieli, jak one działają i co robią z naszą świadomością. Każdy może wpaść w te pułapki” – zauważa R. Kačkutė .

„Głównym zadaniem jest zatem nie tylko opowiedzenie o teoriach spiskowych, ale także wyjaśnienie odwiedzającemu, jak odróżnić prawdę od kłamstwa”. Ponieważ praktycznie wszędzie stosowane są te same metody. Jeśli nauczysz się je rozpoznawać, powinieneś natychmiast zapalić się na czerwono, gdy zobaczysz coś takiego w mediach społecznościowych lub mediach” – dodaje.

W przyszłości teorie spiskowe nie będą tworzone wyłącznie przez ludzi

Nawet jeśli niektóre teorie spiskowe wydają się absurdalnym żartem, w dłuższej perspektywie mogą zaszkodzić samym ludziom, a nawet stosunkom międzynarodowym państw. Po rozpoczęciu wojny na Ukrainie i wzmożeniu lotów samolotów NATO w krajach sojuszu część polskiego społeczeństwa zaczęła wierzyć, że „chemtrails” samolotów (ślady pozostawione przez samoloty) to substancje toksyczne, które mają na celu zmianę ludzkiego DNA.

W rezultacie polski rząd rozpoczął dystrybucję ulotek wyjaśniających, że ślady pozostawiane przez samoloty to maleńkie cząsteczki lodu, które tworzą się w układzie wydechowym samolotu podczas jego lotu.

Niemniej jednak w fałszywe wyjaśnienie zjawiska zaangażowane są tysiące ludzi, którzy nie tylko rozpowszechniają kłamstwa, ale także przekazują swoje pieniądze innym spiskowcom.

„Ludzie wydają tysiące euro, żeby się chronić. Kupują rzeczy, które nie mają sensu, żeby się chronić, np. przed „chemtrailsami” – wyjaśnia R. Kačkutė.

Od łączności 5G po kondensację w samolocie – w Internecie można łatwo znaleźć różnorodne narzędzia umożliwiające „ochronę”. Ludzie wierzący w teorie spiskowe kupują te rzeczy, a ci, którzy je sprzedają, osiągają zysk, zwiększając w ten sposób rozpowszechnianie teorii spiskowych za pomocą swoich produktów.

Niepokojące jest również to, że sztuczna inteligencja może w przyszłości zwiększyć rozpowszechnianie teorii spiskowych. Zatem umiejętność rozpoznawania dezinformacji, propagandy i teorii spiskowych staje się umiejętnością ważniejszą niż kiedykolwiek.

„Jako historyk mówię, że powinniśmy nauczyć się rozpoznawać z historii, jakie mogą być ścieżki teorii spiskowych. Czasem wydają się śmieszne, pojawiają się jako żart, ale podobnie jak w przypadku teorii antyżydowskich, po kilku lat mogą zamienić się w coś bardzo strasznego” – przekonuje I. Ėmužienė.

Międzynarodowa wystawa „Wierzcie lub nie: teorie spiskowe” będzie czynna od 20 września 2023 r. do 16 maja 2024 r. w Domu Opowieści przy ul. T. Kościuszki. 3, w Wilnie. Godziny otwarcia: wtorek, czwartek, piątek, sobota i niedziela od 10:00 do 18:00, środa od 10:00 do 20:00.